मन्त्रालयको परिचय

मुलुकको समग्र शिक्षासम्बन्धी नीति निर्माण, शैक्षिक योजना तर्जुमा तथा शैक्षिक सुधारका कार्यक्रम कार्यान्वयनको समन्वय तथा सहजीकरण गर्ने कार्य शिक्षा मन्त्रालयबाट हुँदै आएको छ । उच्च शिक्षासम्बन्धी नीति निर्माण तथा कार्यक्रम सञ्चालनमा विश्वविद्यालय अनुदान आयोगबाट समन्वय र सहजीकरण हुँदै आएको छ भने विश्वविद्यालयहरूबाट आफ्ना शैक्षिक कार्यक्रमहरु सञ्चालन हुँदै आएका छन् ।

विद्यालय तहको शिक्षक छनौट, नियुक्ति र बढुवा सिफारिससम्बन्धी कार्य शिक्षक सेवा आयोगबाट हुँदै आएको छ । राष्ट्रिय परीक्षा बोर्डबाट माध्यमिक शिक्षा परीक्षा (कक्षा १०) र माध्यमिक शिक्षा उत्तीर्ण परीक्षा (कक्षा १२) को परीक्षा सञ्चालन व्यवस्थापन हुँदै आएको छ ।

विद्यालय शिक्षासम्बन्धी आयोजनाहरुको कार्यान्वयन गर्ने जिम्मेवारीका साथ शिक्षा तथा मानव स्रोत विकास केन्द्र स्थापना भएको छ । केन्द्रबाट स्थानीय तह तथा प्रदेशबाट सञ्चालन हुने शैक्षिक कार्यक्रमहरुको समन्वय, सहजीकरण तथा प्रगति प्रतिवेदन तयारी सम्बन्धी कार्यक्रमहरु सम्पादन हुँदै आएका छन् । शिक्षक पेशागत विकासका लागि आवश्यक तालिम पाठ्यक्रम, तालिम प्याकेज विकास तथा श्रव्य तथा श्रव्यदृष्य सिकाइ सामग्रीको विकास केन्द्रबाट हुँदै आएको छ ।

विद्यालय शिक्षाको पाठ्यक्रम विकास तथा परिमार्जन र पाठ्यपुस्तक विकाससम्बन्धी कार्य पाठ्यक्रम विकास केन्द्रबाट हुँदै आएको छ । मुलुकको लागि आवश्यक मध्यमस्तरीय प्राविधिक जनशक्ति विकासका लागि प्राविधिक शिक्षा तथा व्यवसायिक तालिम परिषद र प्रदेशस्थित कार्यालयहरुबाट प्राविधिक शिक्षा तथा तालिमसम्बन्धी कार्यक्रमहरु सञ्चालन हुँदै आएका छन् । विद्यालय शिक्षाको उपलब्धी र कार्यसम्पादन परीक्षण गरी सुधारका लागि सुझाव दिन शैक्षिक गुणस्तर परीक्षण केन्द्र, शिक्षकहरूको अभिलेख व्यवस्थापनका लागि राष्ट्रिय कितावखाना (शिक्षक) सञ्चालनमा रहेका छन् । पढाइ संस्कृतिको विकास तथा निरन्तर सिकाइको अवसर विस्तारका लागि राष्ट्रिय पुस्तकालय, केशर पुस्तकालय र डिल्लीरमण–कल्याणी रेग्मी स्मारक पुस्तकालय सञ्चालनमा रहेका छन् । त्यस्तै विद्यालय तहको पाठ्यपुस्तकहरू छपाइ र वितरणका लागि जनक शिक्षा सामग्री केन्द्र रहेको छ ।

विज्ञान तथा प्रविधिको क्षेत्रमा नविनतम खोज तथा अनुसन्धान कार्यका लागि नेपाल विज्ञान तथा प्रविधि प्रज्ञा प्रतिष्ठान (NAST), राष्ट्रिय विधि विज्ञान प्रयोगशाला, विपि कोइराला मेमोरेयल प्लानेटोरियम अब्जरभेटरी र विज्ञान संग्रालय स्थापना भै सञ्चालनमा रहेका छन् ।

नेपाल सरकार (कार्य विभाजन) नियमावली, २०७४ अनुसार मन्त्रालयको कार्य क्षेत्र देहाय अनुसार रहेको छः

• शिक्षा सम्बन्धी नीति, कानून, मापदण्ड र नियमन;
• केन्द्रीय विश्वविद्यालय सम्बन्धी नीति , कानून र मापदण्ड;
• विदेशी विश्वविद्यालयसँगको सम्बन्धन , समकक्षता निर्धारण , प्रत्यायन (एक्रिडिटेसन) , समन्वय तथा नियमन;
• केन्द्रीय पुस्तकालय सम्बन्धी नीति, कानून र व्यवस्थापन;
• मानव संसाधन आवश्यकता प्रक्षेपण, राष्ट्रिय शैक्षिक योजना तथा मानव स्रोत विकास;
• विद्यालय तहको राष्ट्रिय पाठ्यक्रम प्रारुप मूल विषयको पाठ्यक्रम नमुना पाठ्यपुस्तक  र नियमन;
• प्राविधिक शिक्षा र व्यावसायिक तालिमको राष्ट्रिय नीति, पाठ्यक्रम प्रारुप, योग्यता निर्धारण र सीप परीक्षणको मापदण्ड;
• विद्यालय तहको शिक्षकको सेवा , सर्त , योग्यता एवम् समकक्षताको नीति र मापदण्ड;
• शिक्षक तालिम सम्बन्धी नीति, मापदण्ड र स्तरीकरण , पाठ्यक्रम प्रारुप , योग्यता निर्धारण;  सीप परीक्षणको मापडण्ड र तालिम केन्द्रसंगको समन्वय;
• विद्यालय तहको परीक्षाको राष्ट्रिय मापदण्ड माध्यमिक तहको परीक्षा व्यवस्थापन तथा  समकक्षता निर्धारण;
• कुटनीतिक नियोगबाट सम्बन्धन लिई सञ्चालन हुने शैक्षिक संस्थाको स्वीकृति;
• विदेशी शैक्षिक संस्थाबाट सम्बन्धन लिई सञ्चालन हुने शैक्षिक संस्थाको स्वीकृति प्रत्यायन तथा नियमन;
• प्रदेश तथा स्थानीय तहको शैक्षिक विषयमा समन्वय;
• विश्वविद्यालय अनुदान आयोग केन्द्रीय विश्वविद्यालय खुला विश्वविद्यालय र केन्द्रीयस्तरका शैक्षिक प्रतिष्ठान;
• छात्रवृत्ति र विद्वतवृत्ति सम्बन्धी नीति र मापदण्ड;
• शैक्षिक अध्ययन अनुसन्धानसम्बन्धी नीति कानून र मापदण्ड;
• राष्ट्रिय प्राज्ञिक अनुसन्धान तथा शैक्षिक तथ्यांक व्यवस्थापन;
• शैक्षिक गुणस्तर मानक निर्धारण, मापन तथा नियमन;
• राष्ट्रिय परीक्षा बोर्ड, प्राविधिक शिक्षा तथा व्यावसायिक तालिम परिषद;
•  विज्ञान प्रविधि सम्बन्धी नीति, कानून, मापदण्ड;
•  वैज्ञानिक, अन्तरिक्ष विज्ञान र खगोल विज्ञानसम्बन्धी अध्ययन अनुसन्धान;
•  विज्ञान र प्रविधिको खोज, अनुसन्धान, आविष्कार, प्रबर्धन र विकास;
•  विज्ञान प्रविधि विषयक तथ्यांक संकलन, प्रशोधन र सर्वेक्षणको मापदण्ड;
•  पारमाणविक प्रविधि, रेडियोधर्मी पदार्थको गुणस्तर तथा उपयोग सम्बन्धी तथ्यांक प्रणालीको स्थापना, व्यवस्थापन र नियमन;
•  जैविक तथा पारमाणविक प्रविधिको उपयोग र प्रवर्ध्दन;
•  ओजोन अध्ययन सौर्य विकीरण मापन तथा सूचना प्रवाह;
•  वैज्ञानिक उपकरण क्यालिब्रेशन  तथा प्रमाणिकरण;
• रासायनिक पदार्थको उपयोग तथा प्रबर्ध्दन नियन्त्रण र नियमन;
•  पारमाणविक पदार्थ, बेवारिसे स्रोतहरुको खोज तथा पुनर्लाभ र व्यवस्थापन;
•  आणविक उर्जा सम्बन्धी नीति, कानून, मापदण्ड, कार्यान्वयन र नियमन;
•  नेपाल विज्ञान तथा प्रविधि प्रज्ञा प्रतिष्ठान, राष्ट्रिय विधि विज्ञान प्रतिष्ठान प्लानेनेटोरियम वेधशाला र विज्ञान संग्रहालय;
•  मन्त्रालय सम्बन्धी राष्ट्रिय अन्तर्राष्ट्रिय संघसंस्थासंग सन्धि, सम्झौता, अभिसन्धि, सम्पर्क र समन्वय;
•  मन्त्रालय सम्बन्धी सार्वजनिक संस्थान प्राधिकरण, समिति, प्रतिष्ठान, कम्पनी आदिको सञ्चालन र नियमन;
•  नेपाल शिक्षा सेवाको सञ्चालन (आर्कियोलजी समूह बाहेकको) ।